ترک‌هایی که آرام و بی‌صدا در دل زمین می‌نشینند نشانه بحران‌هایی‌اند که سال‌ها نادیده گرفته شده‌اند. بحران آب، سوء مدیریت و بی‌توجهی به منابع طبیعی امروز در چهره خشکیده دشت‌ها و شکاف‌های عمیق خاک خود را نشان می‌دهد؛ هشداری جدی برای آینده‌ای که ممکن است پایدار نباشد اگر امروز اقدامی نکنیم.
به گزارش دیده بان طبیعت و به نقل از ایرنا؛ ایران امروز با بحران آب و به تبع آن با فرونشست زمین روبه‌رو است. بحرانی که زندگی میلیون‌ها نفر را تهدید می‌کند و پیامدهای گسترده‌ای دارد. کاهش مستمر بارش‌ها، افزایش مصرف بی‌رویه، برداشت غیرمجاز از سفره‌های زیرزمینی و مدیریت ناکارآمد منابع آبی شرایط را به گونه‌ای رقم زده که امنیت آبی میلیون‌ها نفر به خطر افتاده است.
فرونشست زمین نیز تهدیدی جدی برای کشاورزی، سکونتگاه‌ها و شبکه‌های ارتباطی است. اگرچه بیش از ۱۵۰ کشور جهان با فرونشست مواجه هستند و برخی مانند چین با راهکارهای مهندسی و مدیریت منابع آب توانسته‌اند تا حدی آن را کنترل کنند، ایران به دلیل برداشت نامتعادل و شرایط جغرافیایی ویژه نزدیک به نیمی از دشت‌های خود را در معرض این خطر می‌بیند.
این بحران دوگانه نیازمند توجه فوری و اقدامات جدی است. پژوهش ایرنا در پرونده‌ای با عنوان «بحران دوگانه کم‌آبی و فرونشست» با تمرکز بر «پژوهش‌های تحلیلی» و «مصاحبه با صاحب‌نظران و اساتید» تلاش می‌کند ابعاد مختلف این مسئله حیاتی را بررسی و راهکارهای ممکن را مطرح کند. «زنگ خطر در ۲۵ استان، زمین سالانه تا ۴۳ سانتی متر فرو می‌رود»، «جوامع روستایی چگونه با کم آبی می‌جنگند؟»، «در کدام منطقه کرج فرونشست زمین رخ می‌دهد؟»، «کم‌آبی؛ بحران خاموشی که مناسبات اجتماعی را فرو می‌ریزد»، «فرونشست در کدام مناطق تهران جدی است؟»، «زنان؛ مدیران ناپیدای منابع آبی روستا»، «مصرف‌کننده اصلی آب کدام بخش است؛ کشاورزی یا صنعت؟»، «چگونه ایران را خشک کردیم؟»، «بحران آب؛ زاده تشنگی زمین یا عطش مدیریت؟» و «کدام استان‌ها بیشتر در خطر فرونشست زمین» قرار دارند؟ گزارش‌های منتشر شده از این پرونده است.
در ادامه این پرونده پژوهشگر ایرنا گفت‌وگویی با «باقر قرمز چشمه» مدیر گروه هیدرولوژی و توسعه منابع آب پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری انجام داده است. مشروح آن را می‌خوانیم؛
از قنات تا چاه‌های بی‌پایان؛ روند فرساینده نابودی آب‌های زیرزمینی ایران
ایرنا: دلایل اصلی فرونشست زمین در ایران چیست؟
قرمز چشمه: در حدود ۵۰ تا ۶۰ سال گذشته با ورود فناوری‌های نوین و توسعه ابزارهای فنی امکان حفر چاه و برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی در کشور به طور چشمگیری افزایش یافت. در گذشته‌های دور تنها راه استحصال آب از دل زمین قنات بود؛ شیوه‌ای سنتی اما پایدار که به تدریج با گسترش تکنولوژی کنار گذاشته شد. ورود تجهیزات ارزان‌قیمت مانند پمپ‌های برقی و دیزلی، ابزارهای حفاری و دسترسی آسان به سوخت باعث شد تا تعداد چاه‌ها به ویژه در دهه‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰ به طرز قابل توجهی افزایش یابد. این روند همچنان ادامه دارد و بسیاری از چاه‌ها به صورت غیرمجاز حفر می‌شوند. نتیجه این توسعه بی‌رویه کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و تهی شدن سفره‌های آبرفتی از آبی است که طی هزاران سال در آن‌ها ذخیره شده بود.
آبرفت‌ها را می‌توان به اسفنج‌هایی تشبیه کرد که وقتی اشباع از آب باشند، ساختارشان متورم، پایدار و مقاوم است اما با خروج تدریجی آب این لایه‌ها خشک و شکننده می‌شوند. در چنین شرایطی فشارهای طبیعی سطح زمین می‌توانند باعث فروپاشی ساختار خاک و بروز پدیده فرونشست شوند. فضاهایی که پیش‌تر توسط آب اشغال شده بودند با هوا جایگزین می‌شوند و این تغییر زمین را به شدت مستعد نشست می‌سازد. در واقع محرک اصلی فرونشست زمین، برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی و خشک شدن لایه‌های آبرفتی است. شدت این پدیده بسته به جنس و ویژگی‌های آبرفت منطقه متفاوت است. مثلاً در مناطقی که آبرفت‌ها ریزدانه‌تر هستند، خطر فرونشست بیشتر است در حالی که آبرفت‌های درشت‌دانه معمولاً مقاومت بیشتری دارند.
بنابراین اگر بخواهیم علل اصلی فرونشست زمین در ایران را بشناسیم باید به کاهش سطح آب زیرزمینی و تخلیه بی‌رویه آبخوان‌ها اشاره کنیم. در شرایط کنونی میزان آب برداشت شده از آبخوان‌ها بسیار بیشتر از آبی است که از طریق بارش و نفوذ طبیعی دوباره به آن‌ها تزریق می‌شود. برای مقابله با این بحران تنها راهکار موجود برقراری تعادل بین ورودی و خروجی منابع آبی در آبخوان است: یا باید میزان نفوذ آب به سفره‌ها را افزایش داد یا برداشت از آن‌ها را کاهش داد و در بهترین حالت هر دو راه به صورت همزمان اجرا شود.
فرونشست در اکثر استان‌ها؛ تهران، کرمان و خراسان در صدر
ایرنا: همانطور که در گزارش‌ها اشاره شده، پدیده فرونشست زمین در ایران، به‌ویژه در دشت‌ها و مناطق دارای سفره‌های آبرفتی گسترده، به یک بحران جدی تبدیل شده است. به نظر شما فرونشست زمین بیشتر در کدام مناطق رخ می‌دهد؟
قرمز چشمه: امروزه در بسیاری از استان‌های کشور به ویژه در مناطقی که دشت‌ها و سفره‌های آبرفتی گسترده‌اند، آثار فرونشست زمین به وضوح مشاهده می‌شود. از جمله مهم‌ترین استان‌هایی که بیشترین آسیب را دیده‌اند می‌توان به تهران، همدان، کرمان، خراسان رضوی و قزوین اشاره کرد اما واقعیت این است که تقریباً اکثر استان‌های کشور با این پدیده روبرو هستند. در سطح جهانی معمولاً توصیه می‌شود که حداکثر ۴۰ درصد از حجم آب موجود در آبخوان‌ها برداشت شود تا تعادل پایدار حفظ گردد. اما بر اساس گزارش‌ها و برآوردهای مختلف در ایران میزان برداشت آب از آبخوان‌ها به بیش از ۸۰ درصد رسیده است که این موضوع یک هشدار جدی و بحران بزرگ به شمار می‌آید. برای مقابله با این وضعیت بحرانی، ضروری است که راهکارهای عملی برای کاهش برداشت بی‌رویه آب اتخاذ شود و به طور همزمان برنامه‌هایی برای تزریق و بازسازی منابع آب زیرزمینی اجرا گردد تا از تخریب بیشتر سفره‌های آب و فرونشست زمین جلوگیری شود.
از جمله مهم‌ترین استان‌هایی که بیشترین آسیب را از فرونشست دیده‌اند می‌توان به تهران، همدان، کرمان، خراسان رضوی و قزوین اشاره کرد اما واقعیت این است که تقریباً اکثر استان‌های کشور با این پدیده روبرو هستند.
در حالی که جهان کنترل کرد، ما هنوز در حال فرو رفتن‌ایم
ایرنا: ارتباط بین برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی و فرونشست زمین را چگونه توضیح می‌دهید؟
قرمز چشمه: هرچه سطح آب زیرزمینی پایین‌تر برود به این معنی است که بخش‌هایی از آبرفت خشک شده و رطوبت خود را از دست داده‌اند. وقتی رطوبت از دست برود، ساختار آبرفت شکننده می‌شود و احتمال فرونشست یا نشست زمین افزایش می‌یابد. برعکس اگر سطح آب زیرزمینی بالا بیاید، رطوبت در فضای بین ذرات جامد آبرفت حفظ می‌شود و این آب موجود در خلل و فرج باعث می‌شود که زمین پایدار بماند و از فرونشست جلوگیری شود. بنابراین ارتباط مستقیم بین سطح آب زیرزمینی، میزان رطوبت آبرفت و احتمال فرونشست وجود دارد.
ایرنا: در مقایسه با سایر کشورهای درگیر فرونشست، وضعیت ایران چگونه است؟
قرمز چشمه: ایران یکی از کشورهایی است که با معضل جدی فرونشست زمین به ویژه ناشی از کاهش سطح آب زیرزمینی مواجه است. در حالی که بسیاری از کشورهای پیشرفته اروپایی و آمریکا توانسته‌اند با مدیریت بهینه منابع آب و تکنولوژی‌های نوین تا حد زیادی این مشکل را کنترل کنند ایران به دلیل شرایط اقلیمی خشک و استفاده بیش از حد از منابع زیرزمینی در میان کشورهایی با بیشترین میزان فرونشست قرار دارد. البته در برخی کشورهای خشک دیگر هم مشکل فرونشست دیده می‌شود اما شدت و گستردگی آن در ایران بسیار چشمگیرتر است و نیازمند اقدامات جدی و فوری برای مدیریت پایدار منابع آب است.
مخروط‌افکنه‌ها را آسفالت نکنیم!
ایرنا: آب چگونه وارد آبخوان‌ها می‌شود و چه عواملی می‌توانند بر روند تغذیه آبخوان‌ها تأثیر بگذارند؟
قرمز چشمه: ورود آب به آبخوان‌ها معمولاً از طریق نفوذ باران و آب‌های سطحی به داخل زمین انجام می‌شود. وقتی بارندگی اتفاق می‌افتد، آب روی سطح زمین به ویژه در دشت‌ها و مناطق با خاک و آبرفت درشت‌دانه به راحتی وارد زمین شده و به سمت لایه‌های زیرین حرکت می‌کند. آب تا عمق مناسبی نفوذ می‌کند، احتمال بازگشت آن بر اثر خاصیت موئینگی خاک (۱)، کاهش می‌یابد. یکی از مهم‌ترین منابع تغذیه آبخوان‌ها مخروط‌افکنه‌ها هستند که در مواقع سیلابی، آب را به آرامی جذب کرده و به آبخوان تزریق می‌کنند. بافت درشت و شیب ملایم این مخروط‌افکنه‌ها باعث می‌شود جریان آب کُند شود و نفوذ آب به زمین افزایش یابد. متأسفانه در دهه‌های اخیر، گسترش شهرسازی و ساخت جاده‌ها در این مناطق باعث شده که سطح این اراضی نفوذناپذیر شود و میزان تغذیه طبیعی آبخوان‌ها کاهش یابد. این مسئله همراه با برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی باعث تشدید مشکلات فرونشست زمین شده است.
چاه‌های بی‌مجوز، قاتل خاموش آب
ایرنا: سیاست‌های کلان مدیریت منابع آب تا چه اندازه می‌تواند نقش حیاتی و تعیین‌کننده‌ای در پیشگیری از این بحران زیست‌محیطی ایفا کند؟
قرمز چشمه: باید بتوانیم سیلاب‌هایی که در فصول بارش رخ می‌دهند و خسارات زیادی در مناطق پایین دست ایجاد می‌کنند را به خوبی مدیریت کنیم. یکی از راهکارها، هدایت این آب‌ها به پهنه‌های آبرفتی یا مخروط‌افکنه‌های درشت‌دانه است تا از طریق آن‌ها تغذیه آبخوان‌ها صورت بگیرد. خوشبختانه ایران در زمینه تغذیه آب‌های زیرزمینی و مدیریت آبخوان‌ها از نظر علمی و فناوری در سطح پیشرفته‌ای قرار دارد. پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری که بیش از سه دهه سابقه فعالیت دارد، از سال ۱۳۷۵ اقدام به ایجاد ۳۷ ایستگاه تحقیقاتی، آموزشی و ترویجی برای پخش سیلاب بر روی آبخوان‌ها کرده است. این ایستگاه‌ها به خوبی نشان داده‌اند که چنین عرصه‌هایی برای تغذیه آبخوان‌ها بسیار مناسب هستند.
گسترش این روش‌ها مزایای دوگانه دارد: اول اینکه آب به داخل سفره‌های زیرزمینی وارد شده و سطح آب زیرزمینی را افزایش می‌دهد و دوم اینکه سیلاب‌های مضر و خسارت‌زا در مناطق پایین دست کنترل شده و از خسارات آن‌ها جلوگیری می‌شود. نمونه موفق این روش را می‌توان در سیلاب‌های سال ۱۳۹۸ در منطقه کوهدشت مشاهده کرد، جایی که ایستگاه‌های پخش سیلاب به خوبی عمل کردند و مانع از خسارت گسترده در شهر شدند، ضمن اینکه آب به آبخوان وارد و تغذیه آن را بهبود بخشیدند. در فسا نیز همین اتفاق رخ داد و باعث شد نه تنها خسارتی به پایین دست وارد نشود بلکه تغذیه آبخوان‌ها تقویت شود.
تحقیقات ما نشان می‌دهد که سامانه پخش سیلاب در تغذیه آبخوان‌ها بسیار مؤثر است و کارایی بالایی دارد، بنابراین لازم است این روش‌ها به طور گسترده‌تر توسعه یابند. از سوی دیگر یکی از مشکلات اصلی برداشت بی‌رویه آب در کشور، پرداخت یارانه انرژی و سوخت برای استخراج آب از چاه‌ها است که باعث افزایش مصرف بی‌رویه شده است. برای مدیریت این وضعیت خوشبختانه در سال‌های اخیر قوانین و مقرراتی وضع شده است به طوری که برخی چاه‌های غیر مجاز پلمپ شده‌اند و چاه‌های مجاز تا حدی با نصب کنتور کنترل می‌شوند. این روند باید با جدیت و دقت بیشتر ادامه یابد تا بتوانیم به هر روشی میزان برداشت آب را کاهش دهیم و از تخریب منابع آب زیرزمینی جلوگیری کنیم.
فرهنگ‌سازی درباره استفاده درست از منابع آب، هم برای آب شرب در منازل و هم برای مصارف کشاورزی باید در جامعه به صورت گسترده پیاده شود.
آموزش مستمر؛ کلید موفقیت در کاهش برداشت بی‌رویه آب
ایرنا: با عنایت به اینکه فرونشست زمین در بسیاری از دشت‌های کشور مشاهده می‌شود و راهکارهای فنی به تنهایی کافی به نظر نمی‌رسند، ارتقاء سطح آگاهی عمومی و جلب مشارکت فعال و همکاری همه‌جانبه مردم و جوامع محلی، چگونه می‌تواند به مهار و پیشگیری از گسترش این پدیده کمک کند. در این میان نقش رسانه‌ها و نهادهای آموزشی تا چه میزان حیاتی است؟
قرمز چشمه: یکی از اقداماتی که می‌توان برای مدیریت منابع آب انجام داد، تقویت خود کنترلی است و به نظر من آموزش و فرهنگ‌سازی یکی از نکات بسیار مهم و کلیدی است. ما باید به کشاورزان، صنعتگران و عموم مردم آموزش دهیم که کشور ما در مناطق خشک قرار دارد، با بارش کم و تبخیر و تعرق بسیار بالا. بنابراین صرفه‌جویی باید سرلوحه همه فعالیت‌های مرتبط با آب باشد. این آموزش‌ها باید به صورت مکرر و مستمر به ویژه از طریق رسانه‌های مختلف و به خصوص رسانه ملی انجام شود. مردم باید آگاه شوند که برداشت بی‌رویه آب در آینده‌ای نه چندان دور منجر به کم‌آبی شدید می‌شود و زمین‌های کشاورزی که با تلاش زیاد آباد شده‌اند، به مرور خشک و به ویرانه تبدیل خواهند شد. بنابراین مدیریت منابع و مصارف آب باید با روش‌های مختلف انجام شود؛ از جمله با رعایت الگوی کشت مناسب، کاهش سطح کشت و افزایش بهره‌وری آب در هر واحد سطح به گونه‌ای که بتوان با کمترین مقدار آب بیشترین محصول را برداشت کرد.
فرهنگ‌سازی درباره استفاده درست از منابع آب، هم برای آب شرب در منازل و هم برای مصارف کشاورزی باید در جامعه به صورت گسترده پیاده شود. آموزش و فرهنگ‌سازی ارزان‌ترین و مؤثرترین روش برای کاهش مصرف است، زیرا حتی اگر چاه‌ها پر شوند یا کنتور نصب شود، بدون همراهی و آگاهی مردم موفقیت کامل حاصل نخواهد شد. این آموزش‌ها باید در سطوح مختلف و با روش‌های متنوع مانند برنامه‌های کارشناسی، مناظره‌ها، سریال‌ها و فیلم‌ها انجام شود تا صرفه‌جویی در مصرف آب به یک ارزش عمومی و عادت همگانی تبدیل شود. امیدوارم با درایت و تلاش بتوانیم روند فرونشست زمین را متوقف کنیم و به تدریج آبخوان‌ها را احیا کنیم. به گونه‌ای که میزان تغذیه آبخوان‌ها بیشتر از برداشت شود و دشت‌های ما از وضعیت بحرانی به شرایط پایدار و عادی بازگردند تا منابع آب زیرزمینی بتوانند به حیات خود ادامه دهند.
پی‌نوشت
۱- موئینگی خاک (Capillarity یا خاصیت موئینگی) به قابلیتی گفته می‌شود که آب می‌تواند از طریق منافذ ریز موجود بین ذرات خاک، برخلاف جاذبه زمین به سمت بالا یا اطراف حرکت کند.
